Na podstawie ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych oraz ustawy z dnia 14 czerwca 2007 o zmianie ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych oraz o zmianie niektórych innych ustaw można wyróżnić trzy rodzaje praw występujące w spółdzielniach mieszkaniowych:
- spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu mieszkalnego,
- spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu,
- prawo odrębnej własności lokalu.
Spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu mieszkalnego
Spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu mieszkalnego jest to prawo niezbywalne, nie przechodzi na spadkobierców i nie podlega egzekucji. Może być ustanawiane w stosunku do budynku, który jest własnością lub współwłasnością spółdzielni.
Powstaje na podstawie umowy między członkiem a spółdzielnią. Umowa powinna być zawarta, pod rygorem nieważności, w formie pisemnej. Prawo to może należeć do jednej osoby lub do małżonków. Lokatorskie prawo do lokalu mieszkalnego jest nierozerwalnie związane z członkostwem w spółdzielni. Ustanie członkostwa powoduje jego wygaśnięcie. Członek spółdzielni ubiegający się o ustanowienie spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu mieszkalnego wnosi wkład mieszkaniowy według zasad określonych w statucie.
W przypadku wygaśnięcia spółdzielczego lokatorskiego prawa spółdzielnia zwraca osobie uprawnionej, czyli byłemu członkowi lub jego spadkobiercom, wniesiony wkład mieszkaniowy, zwaloryzowany według wartości rynkowej. Po ustaniu członkostwa w spółdzielni i lokatorskiego prawa do lokalu mieszkalnego, prawa małżonków i innych członków rodziny są chronione poprzez przyznanie domownikom roszczenia o przyjęcie na członka spółdzielni i ustanowienie spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu mieszkalnego.
Spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu
Spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu może być ustanawiane w stosunku do budynku, który jest własnością lub współwłasnością spółdzielni. Jest ono prawem zbywalnym, dziedziczonym, podlegającym egzekucji i ma charakter ograniczonego prawa rzeczowego. Jest to zatem prawo zbliżone do prawa własności.
Powstaje z chwilą zawarcia, między członkiem a spółdzielnią, umowy o ustanowienie spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu. Umowa powinna być zawarta, pod rygorem nieważności, w formie pisemnej. Jest to tak zwane nabycie pierwotne. Pochodne nabycie tego prawa obejmuje natomiast formy przejścia na inną osobę już istniejącego prawa do lokalu. Zaliczamy tu zatem wszelkie formy zbycia, dziedziczenia, podział majątku małżeńskiego, zapis i nabycie w ramach licytacji. Może należeć do osoby fizycznej lub do osoby prawnej, jeżeli statut spółdzielni dopuszcza członkostwo osób prawnych.
Obecnie skuteczność zbycia tego prawa nie jest już uzależniona od przyjęcia nabywcy tego prawa na członka spółdzielni. Nabywca prawa spełniający warunki statutowe może żądać przyjęcia go na członka spółdzielni, natomiast spółdzielnia nie może żądać od nabywcy prawa, by stał się jej członkiem. Przy nabyciu pierwotnym, czyli ustanawianiu prawa przez spółdzielnię, członkostwo jest nadal obowiązkowe.
Prawo odrębnej własności lokalu
Do ustanowienia odrębnej własności lokalu dochodzi w dwojaki sposób:
Prawo to wiąże się z prawem do gruntu. Właściciel mieszkania jest współwłaścicielem (części ułamkowej) gruntu i części wspólnych nieruchomości. Podstawowym i niezależnym od członka wymogiem uzyskania własności lokalu jest uregulowanie sytuacji prawnej nieruchomości. Jeżeli nieruchomość została wydzielona, zarząd spółdzielni jest zobowiązany podjąć uchwałę określającą przedmiot odrębnej własności oraz udziały w nieruchomości wspólnej.
Nabycie własności lokalu następuje na podstawie umowy sporządzonej w formie aktu notarialnego z chwilą wpisu do księgi wieczystej. Zarówno przy przekształceniu mieszkania lokatorskiego w spółdzielcze własnościowego prawo, jak i w prawo odrębnej własności lokalu, osoba uprawniona zobowiązana jest do wpłaty różnicy pomiędzy wartością rynkową lokalu, a zwaloryzowaną wartością wniesionego wkładu mieszkaniowego.
- poprzez zawarcie umowy o wybudowanie lokalu,
- ustanowienie jego odrębnej własności lub poprzez przekształcenie, czyli zawarcie z posiadaczem prawa spółdzielczego umowy o przeniesienie własności lokalu.